Tolerantie in de geschiedenis van het christendom
In English: Toleration in the history of Christianity
We behandelen de geschiedenis van het begrip tolerantie in het christendom vanaf Jezus tot aan de Verlichting, pakweg. Het begrip religieuze tolerantie kwam tot wasdom. Dat zou de voorbode worden van andere vormen van tolerantie, met name gewetensvrijheid en politieke tolerantie.
Dit is een lange reeks, want er valt veel te vertellen. Het is daarom handig om de grote lijn in de gaten te houden, aan de hand van ideeën en instituties die gaandeweg postvatten.
In de reeks over tolerantie in de Oudheid hadden wij het over pragmatische tolerantie en over een aantal filosofische inzichten die kiemen zouden gaan vormen van het tolerantiebegrip. In de eerste plaats kwam er ruimte voor twijfel, misschien wel het oeringrediënt van de moderniteit waar wij gaandeweg in gaan belanden. Wat is kennis, wat is werkelijkheid, wat is moraliteit, en wat is rechtvaardigheid, dat soort vragen kwamen op. Niets staat vast, aan alles kan getwijfeld worden. Door dialectiek, door een dialoog tussen tegengestelde perspectieven kun je dichter bij de waarheid komen, leerde Sokrates ons. Tegenspraak heb je nodig, en de wil om elkaars perspectief serieus te nemen, om samen wijzer te worden. Perikles leerde ons iets anders, namelijk dat gedeelde waarden ons kunnen binden. De Atheners waren bereid te vechten, niet alleen omdat hun dat werd opgedragen, om de groep te beschermen of om hun eigendommen te verdedigen, maar om gedeelde waarden te verdedigen, met name hun autonomie en hun vrijheid. De kiem van die vrijheid was in het klassieke Athene ontwikkeld, met name de vrijheid om te kunnen zeggen wat je vindt. En dat je prima tot besluitvorming kunt komen in het gemeenschappelijke belang door elke stem even zwaar te laten tellen. Ook al heeft de een meer gelijk dan de ander, of meer ervaring, of grotere belangen. Het belang van gelijkwaardigheid en autonomie verdween onder de Romeinen weer wat meer naar de achtergrond, maar in dat tijdperk kwamen weer andere relevante waarden tot ontwikkeling. Dat vergissen menselijk is bijvoorbeeld. We zitten er vaak naast, niemand is perfect, we handelen nooit helemaal rationeel, we laten ons leiden door grillen en instincten. Het is daarom beter om elkaar niet te veel de maat te nemen, elkaar met mildheid en gemoedelijkheid tegemoet te treden, beweerde vooral Cicero. De stoïcijnen dachten er ook zo over, maar hadden een iets ander perspectief: nare gebeurtenissen en akelig gedrag heb je niet in de hand. Het enige wat je in de hand hebt, is je eigen reactie op narigheid die je overkomt. Erger je niet, word niet boos, maar observeer, probeer om jezelf te beheersen en om rottigheid van je af te laten glijden.
Opmerkelijk veel van Jezus’ en Paulos’ leerstellingen zijn verwant aan stoïcijnse inzichten. Vreemd is dat niet. Cicero leefde een paar decennia voor Jezus’ geboorte. Seneca en Paulos waren tijdgenoten. Zowel Cicero als Seneca hadden grote invloed op het ethische denken in het Romeinse rijk, ook in perifere gebieden als Palestina, en niet alleen onder de Romeinse elite.
Maar Paulos en andere vroege kerkleiders hadden niet alleen de boodschap van Jezus in hun hoofd. Er werd onbedoeld ook een internationale christengemeenschap uit de grond gestampt. En dat kon niet alleen met naastenliefde en vergevingsgezindheid. Er was ook discipline geboden, en een pragmatische omgang met macht. En dat bracht spanningen met zich mee. Veel anti-tolerante tendensen van het christendom vloeien daaruit voort.
Andere met tolerantie samenhangende waarden en instituties die in het christendom tot wasdom kwamen:
Individualisme
Scheiding van kerk en staat
Omgang met buitenstaanders: joden, moslims, heidenen en atheïsten
Hoe ga je om met verschillende geloofsopvattingen binnen het christendom?
Ik moet nog even een terzijde plaatsen. Het is verleidelijk om de geschiedenis te zien als een onvermijdelijke ontwikkeling die maar één kant op had kunnen rollen: de huidige situatie als slotakkoord. Maar zo is het natuurlijk niet. Het had ook allemaal heel anders kunnen lopen. Wat we hier niet doen is de onvermijdelijke loop van de geschiedenis in kaart brengen. Wat we wel doen is de genealogie van de huidige situatie in kaart te brengen: hoe zijn we hier gekomen?
Voor Christus
In deze nieuwsbrief ga ik de context schetsen waarin Jezus van Nazareth tot zijn opvattingen kwam. Want Jezus was in de eerste plaats een joodse prediker die nooit enige poging deed om zijn opvattingen buiten zijn eigen volk bekend te maken. Ook stond voor Jezus de toepasselijkheid van de joodse wet nooit ter discussie.
Waar Jezus’ tolerante ideeën vandaan kwamen
Tegenover de ”zero tolerance” van de God van het Oude Testament staan de schijnbaar veel mildere opvattingen van Jezus van Nazareth, een rondtrekkende Joodse leraar die ontregelende denkbeelden verkondigde, en zich uiteindelijk zo onmogelijk maakte dat hij aan het kruis eindigde.
Hoe deze dwarse apostel per ongeluk een wereldkerk stichtte
Daar zaten ze dan, de volgelingen van Jezus. De charismatische leider was dood, terechtgesteld. Het koninkrijk van God kon elk moment aanbreken, maar wat doe je in de tussentijd? Het zullen er nog geen duizend geweest zijn, de Joodse volgelingen van Jezus. De meeste hielden zich op in Jeruzalem, en vermoedelijk ook nog wat in Galilea. Jezus had twaalf as…
Geen joodse wet voor christenen, maar wat dan wel?
In de vorige aflevering ging het over de samenloop van omstandigheden waaronder de brieven van Paulos van Tarsos de kern werden van de leer van de officiële Romeinse christelijke kerk. In deze aflevering gaan wij kijken welke morele opvattingen Paulos had. De joodse wet was buiten de orde geplaatst: die was alleen van toepassing voor Joden. Wat kwam daar…
Met bloed aan de handen en tranen in de ogen
De kerk groeit als kool Hoe Paulos’ christendom zo snel wist te groeien in het Romeinse Rijk is nog steeds een mirakel. Hoe kon dit verweesde groepje aanhangers van een terechtgestelde Joodse profeet uit een uithoek van het rijk zo hard groeien? Met een religie die in alle opzichten het tegendeel was van de eeuwenoude Grieks-Romeinse godencultus?
Christelijke slavernij en de bekering van heidenen
Slavernij heeft een slechte pers. Het verband met tolerantie hoef ik volgens mij niet uit te leggen. In dit artikel gaan wij kijken naar de rol van de kerk van Rome bij de acceptatie van slavernij en de bekering van heidenen. Gaandeweg dit artikel komen wij dan uit bij de houding van de kerk tegenover de slavernij van niet-christenen uit Latijns-Amerika,…
De schone handen van de kerk, de vuile handen van de staat
Een belangrijke factor in de religieuze intolerantie in het christendom is de vanouds hechte band tussen kerk en staat. Die band was een beetje zoals yin en yang: verstrengelde tegengestelden. In het artikel over ketterij zagen wij dat de kerk de rol van aanklager en rechter vervulde, maar het beulswerk overliet aan de staat. Zo hield de kerk formeel sch…
De rechtvaardige oorlog tegen de islam
In English: The just war against Islam Eerder keken wij al de houding van de kerk ten opzichte van heidenen en ketters. Zoals aangekondigd, gaan we het nu hebben over de houding van de christelijke kerk ten opzichte van de mensen van het boek: later de joden, maar eerst de moslims.
De kerk keurt het af, maar laat het toe
In deze reeks kijken wij naar de geschiedenis van de tolerantie in het christendom. Wij kwamen ketters tegen, en heidenen, en moslims. Nu gaan wij kijken hoe het christendom zich door de eeuwen heen verhield tot het jodendom. Het christendom begon met joodse volgelingen van de joodse leraar Jezus. Maar de gemeenschap begon pas echt te groeien toen de ban…
Hoofd- en bijzaken volgens Erasmus
In English: Main and side issues according to Erasmus Tolerantie en de Reformatie Met de Reformatie naderen wij een kantelpunt in het denken over tolerantie. Ons hedendaagse denken over religieuze tolerantie is vooral gevormd als gevolg van de Reformatie. En de ideeën over religieuze tolerantie leidden geleidelijk tot toepassing van die beginselen op gewe…
De onverzettelijke Luther en Calvin
In English: The unyielding Luther and Calvin Dit artikel gaat over de Reformatie en haar oorzaken. Luther en Calvin spelen een hoofdrol. En: hoeveel religieuze tolerantie konden de reformatoren opbrengen binnen hun eigen bewegingen? Om het antwoord maar alvast te verklappen: weinig. Luther en Calvin waren gelijkhebbers die tegenspraak niet konden velen. …
Religieuze tolerantie? Ondenkbaar!
De Zwitserse psychiater Elisabeth Kübler-Ross is in 1969 beroemd geworden met de ‘vijf stadia van rouw en verlies’: achtereenvolgens ontkenning, boosheid, onderhandelen/vechten, depressie, en tot slot aanvaarding. Empirisch onderzoek heeft die bekende theorie later genuanceerd, maar dat die emotionele reacties bij rouw en verlies vaak een rol spelen, st…
Als Gods wil leidt tot een burgeroorlog
In de vorige aflevering zette ik uiteen waarom religieuze tolerantie in de 16e eeuw ondenkbaar was. Onderling begrip tussen katholieken en protestanten was een zondige gedachte. De tegenstander was duivelsgebroed en moest met wortel en tak worden uitgeroeid. Religieuze verdeeldheid onder één vorst was het ergst denkbare scenario.
De prins van Oranges geniale geschipper met religie in de Nederlanden
Dit artikel gaat over pragmatische motieven voor religieuze tolerantie in de Nederlanden rond 1600. In Frankrijk, zo zagen wij de vorige keer, ging de discussie in de 16e eeuw vooral over meerdere religies in één koninkrijk. De meesten zagen religieuze diversiteit niet zitten, maar de protestantse minderheid was zo groot geworden, dat onderdrukking een …
Religieuze tolerantie is goed voor de portemonnee
In de kern ontwikkelde het pragmatische denken over religieuze tolerantie zich gaandeweg van: Het bestaan van meerdere geloven in één land is kennelijk onvermijdelijk. Het moet maar. (Frankrijk, vanaf 1560). Verhip, het blijkt eigenlijk best aardig te werken (De Nederlanden, vanaf 1580)
Met de komst van een komeet verdween in 1680 de morele superioriteit van het christendom
C/1680 V1 heet tegenwoordig de komeet die in 1680 over Europa vloog. Het was een uitzonderlijk grote en heldere komeet met een lange staart, die ook bij daglicht zichtbaar was. De Rotterdamse schilder Lieve Verschuier was ooggetuige; hij maakte er een schilderij van.
Een vrij geweten: wat is het en hoe komen wij er aan?
Gewetensvrijheid is een belangrijk onderwerp, waar ik ruim de tijd voor heb genomen. Waarom is het zo belangrijk? Kort door de bocht: ik beschouw ons concept van tolerantie als het cruciale thema waarin onze beschaving zich onderscheidt van andere. En temidden van de verschijningsvormen van tolerantie (godsdienstvrijheid, sociale tolerantie, etc.) besch…
Het middeleeuwse geweten was anders dan het onze
In een korte serie artikelen verdiepen wij ons in het ontstaan van het ideaal van de gewetensvrijheid in onze beschaving. In de vorige aflevering zagen wij wat een geweten is, wat je er aan hebt, en wat er gebeurt als je de grenzen van het geweten probeert op te rekken. Wij zagen hoeveel invloed groepsdruk op ons geweten kan hebben. En dat inbreuken op …
Hoe wij gewetensvrijheid kregen
Tot in de 17e eeuw werd gewetensvrijheid veel geassocieerd met goddeloosheid, immoraliteit, geweld en onbestuurbaarheid. De samenleving moest beschermd worden tegen mensen met vreselijke ideeën en tegen religieus gestook. Maar gaandeweg kenterde die opvatting. In dit artikel zet ik op een rij hoe denkers in de 16e en 17e eeuw die kentering beargumenteer…
Gewetensvrijheid als een recht
In de vorige aflevering ging het over de argumenten voor gewetensvrijheid, zoals in de 16e en 17e eeuw geformuleerd door denkers als Coornhert, Williams, Locke en Bayle. Als het om religieuze dwang ging ter wille van de vrede, de moraal, de verlossing, het geweten of de bescherming van het ware geloof, werden de argumenten geleidelijk van tafel geveegd.
Zo kwamen wij in de moderniteit terecht
Engeland telt mooiere streken dan Staffordshire. Het landschap van de Midlands is niet zo inspirerend. Middenin ligt de industriestad Stoke-on-Trent. Zoek online naar de reputatie van de stad, en je stuit op termen als “grimmig” en “de stad zonder hoop.” Door de stad loopt de rivier de Trent, die rode klei afzette in de vallei. Vlakbij werd ook steenkoo…